Zdzisław Charmański

Polski inżynier-architekt Zdzisław Charmański

 

Architektura miasta tworzy niepowtarzalny wizerunek. “Główny budowniczy” – tak słowo “architekt” tłumaczy się ze starożytnego języka greckiego – żyje i pracuje zgodnie z potrzebami społeczeństwa, jego kulturowymi i estetycznymi wymaganiami i, oczywiście, możliwościami ekonomicznymi. Jednym z założycieli wizerunku miasta Charkowa na przełomie XIX i XX wieku został polski inżynier-architekt Zdzisław Charmański (1859-1924).

Mariam-Jósef-Zdzisław Charmański urodził się w 1859 r. w Jekaterynosławiu (obecnie – Dnipro). Studiował w Sankt-Petersburgskim Instytucie Inżynierów Budownictwa, który ukończył w 1885 r., otrzymawszy tytuł inżyniera cywilnego i kategorię I. Po służbie w Nowoczerkasku Z. Charmański w 1890 roku przeniósł się do Charkowa. Początkowo pracował jako młodszy inżynier w radzie prowincjonalnej Charkowa, a od 1896 do 1917 r. zajmował stanowisko gubernialnego inżyniera zemskiego i kierownika działu technicznego Rady Miejskiej. W tym samym czasie on kierował komisją w sprawie uporządkowania miejskich ścieków. Z. Charmański uczestniczył w opracowaniu “Reguł rozwoju miasta Charkowa”, które zostały zatwierdzone przez Radę Miejską i działały do 1917 r.

W Charkowie młody architekt dołączył do lokalnego oddziału Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego, który został wezwany w celu promowania rozwoju przemysłu i technologii. W naszym mieście Z. Charmański odkrył także w sobie talent pedagogiczny – w latach 1911-1919 uczył rysunku w Instytucie Technologicznym na ul. Technologicznej (obecnie – Narodowy Uniwersytet Techniczny “Charkowski Instytut Politechniczny”, ul. Kirpiczowa 2).

Na początku swojej kariery Z. Charmański podążał  do neoklasycystycznej formy stylu i neobaroko, w później – do modernu. Przykładem uzdolnień tego polskiego inżyniera-architekta jest wiele prywatnych zamówień, które wykonywał w Charkowie. Mieszkał Z. Charmański z rodziną w parterowym budynku, zbudowanym według jego własnego projektu na rogu ul. Puszkinskiej i Jumowskiej (obecnie – Gudanova). Niestety ten budynek nie został zachowany.

W 1893 r. Z. Charmański wziął udział w rekonstrukcji budynku Teatru Miejskiego na ul. Sumskiej 9 (obecnie – Państwowy Ukraiński Akademicki Teatr Dramatyczny imTarasa Szewczenki w Charkowie). Prace prowadzone były pod kierunkiem innego znanego polskiego architekta-inżyniera B. Michałowskiego. Wraz z innymi specjalistami Z. Charmański pracował nad formą zewnętrzną i wnętrzem budynku teatru.

Uderzającym przykładem wcielenia w stylu modernistycznej kamienistości jest budynek dawnej rosyjsko-amerykańskiej fabryki gumy “Trójkąt”, wzniesiony w 1901 roku na ul. Jekaterynosławskiej 35 (obecnie – ul. Połtawski szliach). Pierwsza fabryka gumy w Imperium Rosyjskim z centrum produkcyjnym w Sankt-Petersburgu została otwarta w 1860 roku i starannie strzegła tajemnicy tworzenia gumy. Nazwa “Trójkąt” w jednym z dokumentów skierowanych do Ministerstwa Finansów została wyjaśniona poniżej: “W znaku firmowym trójkąt jest najważniejszą rzeczą, jaką uderza nawet niepiśmienny kupujący”. Budynek ten został niedawno przebudowany po pożarze, który miał miejsce w latach 1980-tych.

Szczytem twórczości polskiego architekta- inżyniera Z. Charmańskiego stał się dom mieszkalny na ul. Puszkinskiej 20 (1912). Należał do profesora-chirurga Cukiermana i 12 innych udziałowcom. Dom w całości odpowiadał ówczesnym standardom komfortu – jego trzy- i sześciopokojowe mieszkania były podłączone do ogrzewania parowego, prądu elektrycznego, kanalizacji, telefonu. Na górne piętra mieszkańców budynku podnosiła winda, w której stała skórzana kanapa i wisiało lustro. Prawdopodobnie po wyjściu z domu kobiety i panie poprawiły włosy, biorąc pod uwagę ich odbicie w lustrze, a ich towarzysze mieli okazję wygodnie obserwować tę akcję, siedząc na kanapie. Po rewolucji 1917 r. te luksusowe apartamenty przekształciły się w mieszkania komunalne. W okresie II wojny światowej dom pod adresem ul. Puszkinska 20 został porujnowany, a następnie odbudowany zgodnie z projektem architekta G. Iwanowej.

Budowla Stacji Selekcyjnej (pod adresem prospekt Moskowski 142) została wzniesiona w 1913 r. według projektu Z. Charmańskiego i J. Serdiuka. To jeden z pierwszych domów w Charkowie, które zbudowane w stylu ukraińskiego modernu. Asymetryczny budynek ozdobiony wieżą z wielopiętrowym pokryciem namiotowym. Zwróćmy uwagę na taki szczegół: wieża jest zrównoważona wysokim czterystronnym dachem, który przypomina ukraińskie lepianki pokryte słomą. Obecnie tutaj istnieje nstytut Uprawy Roślin imienia W. J. Jurjewa Narodowej Akademii Nauk Agrarnych Ukrainy.

Najsłynniejszą budową Z. Charmańskiego jest Charkowski hipodrom, który do dziś pozostaje ozdobą naszego miasta i uważany jest za jeden z najlepszych budowli takiego rodzaju (plac Hipodromu, obecnie – plac 1 maja, 2). W XIX wieku miłośnicy jeździectwa mogli cieszyć się akcją w większości dużych miast Imperium Rosyjskiego, będąc umieszczone na specjalnie wyposażonych drewnianych trybunach z daszkiem. To właśnie taki gmach został wzniesiony w Charkowie w 1906 roku (jego projekt Z. Charmanski przygotował we współprace z architektem O. Ginzburgiem). Jednak drewniana budowla była niepewna z punktu widzenia bezpieczeństwa pożarowego, toż już w 1907 r. zamiast jej rozpoczyna się budownictwo nowej kamiennej trybuny hipodromu. Ona była wykonana w stylu romantycznego modernu, w formie jednopiętrowej budowli z masywnymi wieżami, w centrum której rozmieszczała się wielka sala z kasami totalizatora. Od strony areny są zlokalizowane trybuny na 600 miejsc, ozdobione metalowym baldachimem. Inżynier-architekt Z. Charmański kierował budownictwem tej trybuny w ciągu 1907-1914.

Ponadto, według projektów Z. Charmańskiego w Charkowie zbudowano następne budowle:

– jednopiętrowy szpital i pojedyncze komórki w Charkowskiem więzieniu (1890–1892 rr.);

– budynek mieszkalny i prywatny szpital Moiseja Fabrykanta (innowatora w dziedzinie chirurgii szczękowo-twarzowej), wzniesiony pod koniec XIX wieku na Placu Teatralnym (obecnie – plac Poezji 5, budynek Charkowskiej Naukowej Biblioteki Medycznej);

– nadbudowa domu mieszkalnego, w którym mieściło się schronisko dla dzieci przy ul. Puszkinskaja 24 (początek XX w., obecnie to gmach Charkowskiej Akademii Ciągłej Edukacji);

– budynek Szkoły rzemieślniczej dla kobiet, wzniesiony na początku XX wieku na prospekcie Moskowskim 37 (obecnie – Charkowski miejski centrum stomatologii № 6);

– bydynek prywatny na ul. Sadowa 11 (1903, dzisiaj tu mieści się wydawnictwo «Prapor»);

– dochodowy dom i prywatny szpital lekarza Arje na ulicy Pushkinska, 7 (1910, w takich kamienicach właściciele domu oddawali apartamenty na wynajem);

–  budynek mieszkalny ze sklepem na ul. Jekaterynoslawska 55 (1912, teraz – ul. Połtawski szlach).

Godny uwagi jest fakt, że inżynier-architekt aktywnie uczestniczył w życiu wspólnoty polskiej miasta. W 1908 r. w ramach projektu Z. Charmanskiego, który wówczas był głową charkowskiej parafii rzymskokatolickiej, na miejscu pierwszego kościołu w Charkowie, na rogu ul. Malosumskiej (obecnie – ul. Gogolia) i zauł. Prowiantnego (obecnie – zauł. Marjanenko), wybudowano nowy budynek “Domu Polskiego” (oficjalna nazwa – Charkowski polski zbiór społeczny “Dom Polski “, sam gmach nie zachował się). Architekt był jednym z jego założycieli, a później – członkiem dyrektoriatu. Głównym celem tej organizacji było zjednoczenie Polaków Charkowa, wspieranie polskiej kultury, tradycji, studiowanie historii i literatury, udzielanie pomocy potrzebującym współziomkam.

Zauważymy, że przez cały rok pojawiały się trudności z otwarciem “Domu Polskiego”. Komendant policji w Charkowie podejrzewał dwóch założycieli organizacji o polityczną niewiarygodność: O. Kwiatkowskiego z powodu jego członkostwa w Komitecie Charkowskim Partii Konstytucyjno-Demokratycznej w 1906 roku oraz I. Knoppe – ze względu na jego udział tego samego roku w niezlegalizowanym przez rząd Związku Inżynierów i Techników. Opisując Z. Charmanskiego i pozostałych założycieli, policmajster napisał: “Mają dobre cnoty moralne, a w sensie politycznym nie zostały zauważone w żaden inny sposób”. Z kolei urzędnicy charkowskiej “Obecności gubernialnej w sprawach towarzystw i związków” stwierdzili oznaki niestosowania się statutu “Domu Polskiego” do aktualnego ustawodawstwa. W szczególności zwrócono uwagę na to, że dokument przewiduje otwarcie biblioteki, ale “nie zawiera żadnych instrukcji o tym, aby katalogi książek i czasopisma z biblioteki były przedstawiane do zatwierdzenia gubernatoru charkowskiemu”.

Statuty “Domu Polskiego” zostały dostosowane zgodnie z uwagami, a pod koniec 1909 r. “Obecność gubernialna Charkowska w sprawach towarzystw i związków” wydała zezwolenie na otwarcie organizacji. Prawo wymagało publikacji informacji o wprowadzeniu nowej organizacji do rejestru i zatwierdzeniu jej statutu w rządowej gazecie “Senatskije wiedomosti ” i lokalnych “Gubernskich wiedomostiach». Potwierdzenie zapłaty za publikacje urzędnicy “Obecności gubernialnej… ” nie zawahali się “zażądać” od Z. Charmańskiego i innych założycieli “Domu Polskiego”.

W 1919 Z. Charmański wyjechał do Warszawy, gdzie zmarł w 1924 roku. A ulice Charkowa wciąż pozostawiają wspomnienia o tym utalentowanym polskim architekcie-inżynierze.

 

Źródła informacji: ДАХО. – Ф. 29. – Оп. 1. – Спр. 83; Жур М. История римско-католической церкви в Харькове // Польська діаспора у Харкові: історія та сучасність. – Харків, 2004; Интересная прогулка: тайны особняков Харькова. – Режим доступу: https://www.segodnya.ua/regions/kharkov/interesnaya-progulka-tayny-osobnyakov-harkova-1020053.html; Кушлакова Н. М. Інженери-архітектори польського походження в харківському відділенні імператорського російського технічного товариства // Історичний архів. Наукові студії: Збірник наукових праць. – 2009. – Вип. 3; Лейбфрейд А., Полякова Ю. Харьков. От крепости до столицы: Заметки о старом городе. – Харьков, 2004; Полякова Ю. Ю. Архитекторы Харькова польского происхождения // Польська діаспора у Харкові: історія та сучасність. – Харків, 2004; Российско-Американская резиновая мануфактура «Треугольник». – Режим доступу: http://www.citywalls.ru/house2597.html?s=8gsplpudmo5bl56vc58d0e6l41; Тимофієнко В. І. Зодчі України кінця XVIII – початку XX століть. – К., 1999; Харманский Мариам-Иосиф-Здислав Юлианович. – Режим доступу: https://smilebuilder.ru/?p=867

Przygotowała – Tetiana Kowalenko

 

Ilustracje:

  • Harmanski-Charkowski Państwowy Akademicki Teatr Dramatyczny Ukrainy im. T. Szewczenka -1

http://wikimapia.org/127604/uk/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%96%D0%B2%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%87%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D1%82%D0%B5%D0%B0%D1%82%D1%80-%D1%96%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%96-%D0%A2%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0-%D0%A8%D0%B5%D0%B2%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B0#/photo/403685

  • Harmanski-Charkowski Państwowy Akademicki Teatr Dramatyczny Ukrainy im. T. Szewczenka -2

https://kh.vgorode.ua/news/dosuh_y_eda/348981-nazad-v-18-vek-ystoryia-kharkovskoho-teatra-nachalas-s-pryezda-ymperatrytsy

  • Harmanski-Charkowski Państwowy Akademicki Teatr Dramatyczny Ukrainy im. T. Szewczenka -3

https://kh.vgorode.ua/news/dosuh_y_eda/348981-nazad-v-18-vek-ystoryia-kharkovskoho-teatra-nachalas-s-pryezda-ymperatrytsy

  • Harmanski-Charkowski Państwowy Akademicki Teatr Dramatyczny Ukrainy im. T. Szewczenka -4

https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%96%D0%B2%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%87%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D1%82%D0%B5%D0%B0%D1%82%D1%80_%D1%96%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%96_%D0%A2%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0_%D0%A8%D0%B5%D0%B2%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B0#/media/File:%D0%A1%D1%83%D0%BC%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B09.%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%96%D0%B2.JPG

  • Szlak Harmanski-Połtawski 35-1

http://picbear.online/old_kharkov

  • Szlak Harmanski-Połtawski 35-2

http://wikimapia.org/16791501/ru/%D1%83%D0%BB-%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%A8%D0%BB%D1%8F%D1%85-35

  • Szlak Harmanski-Połtawski 35-3

https://www.segodnya.ua/regions/kharkov/interesnaya-progulka-tayny-osobnyakov-harkova-1020053.html

  • Harmanski-Puszkinska 20-1

http://www.etoretro.ru/pic11313.htm

  • Harmanski-Puszkinska 20-2

http://kharkovestate.com/building/1470

  • Stacja selektywna Harmanskiego na Moskovskim pr. 142

https://smilebuilder.ru/?p=867

  • Harmanski-Hipodrom -1

https://lyonl.com/ru/gorodskaya-zhizn/2017/9/9/kharkovskiy-ippodrom-stareyshiy-ne-tolko-v-gorode-no-i-v-ukraine/

  • Harmanski-Hipodrom -2

https://lyonl.com/ru/gorodskaya-zhizn/2017/9/9/kharkovskiy-ippodrom-stareyshiy-ne-tolko-v-gorode-no-i-v-ukraine/

  • Harmanski-Hipodrom -3

https://zabytki.in.ua/ru/430/kharkovskii-ippodrom

  • Harmanski-Hipodrom -4

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B8%D0%BF%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%BC

  • Harmanski-Teatralny 5

https://2day.kh.ua/unikalnaya-harkovskaya-nauchnaya-meditsinskaya-biblioteka-na-grani-unichtozheniya-press-konferentsiya/

  • Harmanski-Charkowska Akademia kształcenia ciągłego

http://wikimapia.org/7607278/uk/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B2%D0%B8%D1%89%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%87%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4-%C2%AB%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%96%D0%B2%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B0-%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%8F-%D0%BD%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%80%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D1%97-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D1%96%D1%82%D0%B8%C2%BB

– Harmanski-Moskowski pr. 37

https://www.segodnya.ua/regions/kharkov/interesnaya-progulka-tayny-osobnyakov-harkova-1020053.html

  • Harmanski-ul. Sadowa 11

https://www.segodnya.ua/regions/kharkov/interesnaya-progulka-tayny-osobnyakov-harkova-1020053.html

  • Harmanski-Puszkinska 7

http://domofoto.ru/photo/20537/

  • Harmanski-Szlak Połtawski 55

http://wikimapia.org/21228735/ru/%D1%83%D0%BB-%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%A8%D0%BB%D1%8F%D1%85-53-55