Bolesław Skarbek-Szacki

Charkowskie karty życia Bolesława Skarbek-Szackiego

Dzisiaj biografistyka przekształciła się w swoisty trend nauki historycznej. Tak czy inaczej, w księgarniach na półkach możemy zobaczyć mnostwo prac naukowych, poświęconych działaczom/decydentam historycznym, które często mają charakter światowych bestsellerów. Takie książki dają nam zrozumienie tego, jaką ważną rolę w historii odgrywa pewna niezwykła osobowość. I to jest korzystne dla każdego z nas – aby zrozumieć swoją indywidualność, wyjątkowość.  

Ale są tacy ludzie, którzy przechodzą obok uwagi pisarzów, naukowców – świadomie lub nie. Tutaj tkwi cała święta tajemnica, zwłaszcza gdy zwrócimy się do dziedzictwa radzieckiego.

Taką osobę, o której do 1958 roku świadomie nie wspomniano[1], był polski działacz komunistyczny w ZSRR Bolesław Skarbek-Szacki (Skarbek/Szacki) (1888 – 03.06.1934).

«…W trakcie dalszego śledztwa w sprawie “Polskiej Organizacji Wojskowej” (POW) coraz więcej wychodzi na jaw rola kier. pol[skiej – W.Y.] sekcji Czernihowskiego komitetu obwodowego KP(b)U Skarbeka, jako jednego z najważniejszych i najstarszych przywódców tej organizacji na Ukrainie…»

Z notatki J. Stalinowi i zastępce przewodniczącego OGPU H. Jagodzie

szefa GPU USRR W. Balickiego od 7 sierpnia 1933 r.

 

«…Będąc aresztowany przez organy GPU, przeanalizowałem całą swoją przeszłość […]. Oświadczam, że aresztowanie uważam za całkowicie słuszne. Do partii wszedłem, nie opuszczając całkowicie ideologii drobnomieszczańskiej i nacjonalistycznej, z resztkami tradycji PPS. I to, właśnie, skłaniało mnie na ścieżkę praktyki kontrrewolucji…».

Z wniosku B. Skarbeka

szefowie GPU USRR W. Balickiemu

od 19 sierpnia 1933 r.

Powyższe dokumenty świadczą, że jeden z najbardziej lojalnych wobec trybu radzieckiego komunistów polskich został oskarżony, a także – “uznał” swoją „przynależność” do POW. Los go był okrutny – wyższy środek karny (po Heglowskiej „triadzie” czekistów). Ale temu poprzedzało całe życie, nasycone wielu ciekawymi okresami, jeden z których został powiązany z Charkowem.

Ponieważ przodkowie B. Szackiego brali udział w powstaniu Tadeusza Kościuszki (1794 r.), to one zostały wysłane z Polski. Dlatego bohater naszego eseju urodził się w m. Kuźnieck gubernii saratowskiej w rodzinie leśniczego. Odwiedzał gimnazjum klasyczny w Niemirowie. Rodzina Szackich była biedną, dlatego posiadała tylko wspomnia o dawnym szlachectwie. Oprócz starszego Bolesława, były w rodzinie również i młodsze dzieci – Aleksander i Eleanora (w momencie aresztowania Szackiego w sierpniu 1933 r. go brat – A. Szacki – mieszkał w Leningradzie, pracując chirurgiem w Wojskowej Akademii Medycznej; siostra Eleonora, w małżeństwie Bromirska, była obywatelką Polski). Po śmierci męża matka Bolesława, aby utrzymać rodzinę, musiała wynajmować mieszkanie uczniom gimnazjum.

Trudna sytuacja rodzinna bez wątpienia zachęciała Bolesława do refleksji wobec „materialnego” i go podziału, co z kolei spowodowało zachwyt modnymi wtedy wśród młodzieży ideami socjalistycznymi, a potem – wstęp do Polskiej partii socjalistycznej (PPS). Anton Chlopicki, jeden z aktywnych członków kijowskiej grupy PPS, był właśnie tym człowiekiem, który „zwerbował” młodego polskiego chłopakа.  Później Bolesław staje się studentem Politechniki Kijowskiej, której, co prawda, nie skończył.

Ale wrócimy do naszej historii, która łączy Szackiego z Charkowem. Za aktywny udział w działalności rewolucyjnej i pragnienie odrodzić niepodległą Polskę, walcząc z bronią w rękach przeciwko carskiej Rosji, został aresztowany i osądzony (w latach 1914-1916).

W archiwum kancelarii gubernatora charkowskiego jest wniosek policmajstera guberni witebskiej o tym, że 18 sierpnia 1914 r. „szlachcic” Szacki został skierowany w celu odbywania swojej kary do Charkowa, ponieważ w wielu innych guberniach (Kijowskiej, Podolskiej, Wołyńskiej etc.) w latach 1914-1916 został wprowadzony stan wojenny (ze względu na Wielką Wojnę). Wszystkie dokumenty dotyczące Szackiego, w tym – odpowiedź gubernatora policmajsteru, mają treść na kształt action-detektywu i są określane hasłem „ŚCIŚLE TAJNE”.

Fascynującym i ciekawym jest dalszy przebieg jego sprawy. W nim pojawia się szereg dokumentów, potwierdzających, że żandarmeria Charkowa prowadziła ścisłą kontrolę za przemieszczaniem osoby, która ich bardzo interesowała. Na początku Szacki mieszkał pod adresem ul. Myronosycka, 9 (50°00’01.6″N 36°14’09.4″E) (o tym opowiada полицмейстер w „soobszeniu” gubernatorowi Charkowa) i spokojnie odbywa swoję karę. Jednak już za rok miejsce lokalizacji Bolesława zmienia się i nasz bohaterz, podejrzany później we wszystkich grzechach śmiertelnych, przenosi się na innego mieszkania pod adresem Szczedrynsky kwartał 46 (49°59’41.4″N, 36°15’04.6″E). O tym starannie informuje „inwigilacja” w formie „donosa” na „szlachcica” Szackiego od 25 sierpnia 1915 r., która została skierowana do urzędu policmajstera Charkowa. Dalej możemy obserwować, że władza gubernialna chciała na pewne pozbyć się tej persony non grata, korzystując w tym celu z różnych środków. O tym świadczy, na przykład, „petycja” policmajstera Charkowa do gubernatora witebskiego z prośbą, aby ten nadesłał szczegółową informację o ciężkich przestępstwach i „działalności przestępczej obywatela Szackiego”, na podstawie czego można byłoby go skierować do służby wojskowej i odbywania powinności wojskowej.

Na pewno ciekawo byłoby dowiedzieć się, czy sam pan Bolesław wiedział o kłopotach, spowodowanych jego pobytem w Charkowie? Prawdopodobnie, że tak. Już przez rok po jego przyjeździe, prosi Skarbek o przeniesieniu do Kijowa, uzasadniając swoją prosbę tym, że w przeszłości był absolwentem Politechniki Kijowskiej. Na to gubernator witebski odpowiadział mu w duchu „ściśle tajne” – “nie”.  Zresztą w Szackiego mogły być różne powody do tego, aby ubiegać się o przeniesieniu – skończyć studia i uzyskać pełne wykształcenie i/ lub, biorąc pod uwagę rewolucyjność ówczesnego Kijowa i ważną rolę w tym procesie Polaków[2], kontynuować działalność polityczną, która właśnie spowodowała później jego areszt.

Jednak „Anuszka już rozlała olej”. Los Szackiego zostal określony i okres charkowski stał się tym kluczowym zakrętem, który nakreślił przyszłe go życie. Po opisanych wydarzeniach Szacki stał się jednym z organizatorów Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego w Charkowie (1917 r.). W tym samym roku wstąpił do SDPRR(b). W latach 1917-1918 był członkiem Charkowskiej Rady Robotników i Żołnierzy, kierownikiem oddziału kulturalno-oświatowego komisariatu gubernskiego w polskich sprawach w Charkowie (od stycznia 1918 został przekształcony w regionalny komisariat w sprawach polskich). A dalej… Pewny okres pracy w Kijowie, Moskwie, Czernihowie – na stanowisku redaktora „Kijewskogo proletarija”, szefa oddziału Kijowskiego komisariatu miejskiego KP(b)U, dyrektora Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej w strukturze Wszechukraińskiej Akademii Nauk. Ale zresztą Bolesław, podobnie do tysiąc innych osób, dostał się w kleszcze represyjnej maszyny, która aktywnie działała w ramach totalitarnego systemu Stalina. A więc 1 czerwca 1934 r. zastępca przewodniczącego OGPU H. Jagoda nadesłał przewodniczącemu GPU USRR W. Balickiemu następne rozporządzenie, na którym było dopisane „OSOBIŚCIE”:

„OGPU przekazuje wyciąg z protokołu posiedzenia kolegii OGPU od 9/III-34 r. w sprawie nr. 11567 – Skarbek-Szackiego Bolesława Władysławowicza – na wykonanie. Proszę podać sprawozdanie o wykonaniu”.

3 czerwca 1934 r. wyrok został wykonany w Charkowie.

 

Zródło informacji: ДАХО. – Ф. 3. – Оп. 287. – Спр. 5309.

Przygotował – Wałentyn Jeriomin.

[1] Żona Skarbek-Szackiego z synem po XX zjeździe KPZR, już w czasie „liberalizacji”, nalegali na rehabilitacji jego imieniu jak nielegalnie skazanego w sprawie POW (Polskiej Organizacji Wojskowej) w Ukrainie.

[2] Chodzi o działaniach takich organizacji studenckich jak piłsudczykowa „Firma” i proendecka „Polonia”.